De context van het arrest: het Hof vernietigt een strenge wet
Op 26 februari 2020 heeft het Duits Grondwettelijk Hof een baanbrekend arrest geveld. Tot dan was “professionele” hulp bij zelfdoding wettelijk verboden. Dit hield in dat onder andere dokters of zorgkundigen strafbaar waren als ze iemand bijstonden bij zelfdoding of bijvoorbeeld medicatie verschaften die tot zelfdoding leidden. De meeste ordes van geneesheren in Duitsland hadden ook een principieel verbod in hun deontologische regels opgenomen. Deze wetsbepaling was vrij streng te noemen en werd eerder al bekritiseerd. Een nevenverschijnsel van dat alles was dat mensen met duidelijke plannen voor zelfdoding naar Zwitserland trokken. In Zwitserland is dergelijke bijstand niet strafbaar en wordt deze door een aantal non-profit organisaties aangeboden. Een groep van dokters, patiënten en organisaties stapten naar het Grondwettelijk Hof. Ze hebben de vernietiging van de strafbepalingen bekomen.
De uitspraak: het Hof gaat verder dan onze uitgangspunten bij euthanasie
Het Hof heeft een zeer duidelijk standpunt ingenomen dat verder gaat dan de euthanasiediscussie die in België wordt gevoerd. Het Hof gaat ook verder dan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Het Hof gaat uit van wat het noemt de “Selbstbestimmung” van de mens. Het baseert zich daarvoor op artikel 2 van de Duitse Grondwet. Dat artikel stelt dat iedereen recht heeft op de vrije ontwikkeling van zijn persoonlijkheid, zolang daarbij de rechten van anderen niet geschonden worden en de grondwettelijke ordening of de morele basisprincipes niet met de voeten getreden worden. Dat is al bij al een vage tekst. Het Hof vertaalt dit naar “Selbstbestimmung” en geeft er een vrij doorgedreven omschrijving van. Zo behelst die “Selbstbestimmung” voor iedereen het recht tot zelfdoding. Het houdt ook in dat iemand daarvoor (professionele) hulp kan inroepen als hij dat verkiest. Die hulp strafbaar stellen, zo zegt het Hof, is ongrondwettig. Het Hof erkent dat de wetgever wel procedures, formaliteiten en eventueel wachttijden kan voorzien, maar oordeelt dat de wetgever geen inhoudelijke beperkingen kan opleggen. Dit recht op bijstand dus beperken tot terminaal zieke mensen, mensen die lijden, mensen die dementeren of andere categorieën van mensen is volgens het Hof strijdig met de Grondwet. Alleen regels die de “Selbstbestimmung” versterken of verzekeren zijn aanvaardbaar.
Impact van de uitspraak: ieder mens bepaalt zelf hoe hij zijn of haar levenseinde ziet
Daarmee gaat het Hof verder dan wat tot op heden door het Europees Hof en door diverse wetgevers (zoals in België) wordt voorgehouden. Het Europees Hof heeft in de zaak Perry wel aanvaard dat de wetgever KAN voorzien dat professionele hulp verlenen in geval van zelfdoding (het ging om iemand die aan een terminale spierziekte leed) niet strafbaar is, maar dat de betrokkene dat niet kon eisen. De redenering van het Duitse Hof spreekt dat dus eigenlijk tegen. De wetgevers in België en Nederland hebben aan euthanasie inhoudelijke criteria gekoppeld. Het Duitse Hof is van oordeel dat dit voor hulp bij zelfdoding grondwettelijk niet aanvaardbaar is.
De Duitse Grondwet is wat explicieter over de vrijheid van iedere mens om over zijn eigen lot te beslissen. Maar een fundamenteel verschil met onze Grondwet is dat niet.
Het arrest gaat wel over hulp bij zelfdoding (“Beihilfe zum Suizid”) en niet over euthanasie (“Tötung auf Verlangen”). De conclusie van het Hof doortrekken naar euthanasie moet dus voorzichtig gebeuren. Maar het Hof is wel erg duidelijk als het stelt dat het niet aan de wetgever toekomt om de materiële voorwaarden te bepalen waarin de hulp bij zelfdoding wel of niet toegelaten is: het recht op bijstand is niet voorbehouden aan zwaar zieke mensen of mensen die zich in een bepaalde levens-of ziektefase bevinden. Het is aan iedere mens zelf om te beslissen. De wetgever mag zich niet met de oorzaken of de motieven inlaten. Alleen wettelijke bepalingen die de beslissingsvrijheid helpen verzekeren zijn aanvaardbaar. Als we deze redenering toepassen op onze euthanasiewetgeving, komen we tot een fundamenteel andere wet.
Voer voor nieuwe debatten: naar een volledige zelfbeschikking?
Het Duitse Hof heeft een belangrijk nieuw principe gesteld. Het Hof geniet hoog aanzien en wordt door iedereen erkend als een Hof dat niet over één nacht ijs gaat. Het arrest is 96 pagina’s lang en bevat verwijzingen naar de wetgeving van vijf landen. Het zou me niet verwonderen als deze uitspraak geleidelijk aan in andere landen of in het Europees Hof voor de rechten van de Mens, op één of andere manier navolging zou krijgen. Of in elk geval voor extra discussiestof zal zorgen.
