Wat het Belgische gerecht kan leren van het Amerikaanse en omgekeerd

Het veelbesproken terreurproces in België valt samen met de Saipov-case, de grootste terreuraanslag in New York na 9/11. Er vielen in beide zaken tal van dodelijke onschuldige slachtoffers telkens in naam van religieus extremisme. Toch zijn er heel wat verschillen in de afwikkeling van beide dossiers.

Eerst een woord over de organisatie van het proces. Door een resem onwezenlijke incidenten maakte België op dat vlak een slechte beurt en kreeg het flink wat internationale kritiek. In New York stelde zich geen enkel probleem. Er was geen machtsspel tussen de veiligheidsdiensten van de politie, die bij ons onder het toezicht van de minister van Buitenlandse Zaken staan, en de parketten, die ressorteren onder de bevoegdheid van de minister van Justitie.

In België is er al jarenlang een spierballengerol tussen deze diensten bezig, waardoor verdachten worden afgehouden van hun essentieel recht om op een menselijke manier hun proces bij te wonen of hun dossier in te kijken. In New York werd de beschuldigde elke dag zonder problemen van de gevangenis naar de zittingszaal overgebracht. Hij zat ongeboeid tussen zijn advocaten zonder speciale veiligheidsmaatregelen. In zijn rug zaten enkel twee mannen in burgerpak die voor zijn veiligheid en die van het publiek zorgden.

Mocht Saipov het proces niet willen bijwonen, dan gingen de debatten gewoon zonder hem door en zou het vooropgestelde programma worden afgewerkt. De Belgische wet, die voorschrijft dat een beschuldigde die voor een assisenhof moet verschijnen verplicht aanwezig is, zou moeten wijken voor het hogere principe dat een zaak binnen een redelijke termijn moet worden afgewerkt. Alhier in de States werd procesdag één aangevat op het geplande tijdstip en is er nog geen enkele ruimte geweest voor een incident of iets wat daarvoor zou kunnen doorgaan.

Scheidsrechter

De rol die de voorzitter van de rechtbank in de States inneemt is ook opvallend anders dan in België. De Amerikaanse rechter kan worden vergeleken met een scheidsrechter in het voetbal. Hij bepaalt enkel de contouren van het spreekwoordelijke veld en houdt toezicht op de sereniteit van het debat en de vraagstelling. Soms komt hij tussen om een vraag van een partij af te wijzen of om bepaalde bewijsstukken die niet aan tegenspraak werden onderworpen uit het proces te weren. Hij ziet scherp toe op de onpartijdigheid van de jury, het rechtsprekend college. Op die wijze is er alle ruimte voor een heldere strijd tussen de verdediging en de regering, vertegenwoordigd door het Openbaar Ministerie.

De voorzitter neemt in de VS met andere woorden een lijdzame rol in en wenst te allen koste te vermijden dat de juryleden in hun beoordelingswerk door hem op enigerlei wijze zouden worden beïnvloed. Het is de juryleden zelfs ten strengste verboden om met elkaar tijdens de pauzes over de zaak te spreken nu de kans bestaat dat bepaalde hoger opgeleide juryleden de anderen zouden beïnvloeden.

In België neemt de voorzitter van het assisenhof zelf het voortouw door vele vragen te stellen, waardoor hij niet zelden in zijn kaarten laat kijken over hoe hij tegenover de zaak staat. Voor volkslieden die niet gewoon zijn om recht te spreken is dit geen te verwaarlozen factor.

In België is er vaak een osmose tussen de zetelende assisenvoorzitter en de staande openbare aanklager. Ze dragen hetzelfde plunje en ze zitten meestal op een verhoog, boven de beschuldigde en de burgerlijke partij. Dit zorgt bij de burger voor onduidelijkheid want het Openbaar Ministerie in België pleegt zich neutraal te noemen en op te treden voor de maatschappij wat volgens hen insluit “pro het slachtoffer maar ook pro de verdachte”. In de praktijk verloopt dit vaak anders en voert het Openbaar Ministerie een eenzijdige vervolging tegen de beschuldigde.

In de States heb je deze verwarring in het geheel niet. Er zijn maar twee partijen die de strijd om het gelijk voeren: er is de openbare aanklager en de verdediging van de beschuldigde. Ze zitten beiden op gelijke hoogte en worden door de rechter op alle vlakken volstrekt evenwaardig behandeld, wat ook in de zittingszaal zo wordt beleefd. Het Openbaar Ministerie heeft in de VS niet de privileges die in België aan dit instituut worden gegeven en die het steeds in ons strafproces tot de machtigste partij maakt.

Zorg voor nabestaanden

Het leed van de slachtoffers wordt dan weer in België veel beter in kaart gebracht. Daar waar in ons land de burgerlijke partij een evenwaardige plaats krijgt naast de verdediging wordt in de States amper rekening gehouden met de belangen van de slachtoffers. Ze worden als getuige opgeroepen, maar niet toegelaten om in de klinische setting van het proces zich tot de dader te richten of veel emoties te uiten. Het lijkt wel op wiskunde, en dat is het leven toch niet.

België is slachtoffer-minded en draagt er zorg voor dat de nabestaanden hun visie over het verlies van hun intimi kunnen uiteenzetten. Als je in Amerika als slachtoffer met een zwakke openbare aanklager en met een sterke verdediging wordt geconfronteerd, dan kun je enkel lijdzaam toekijken. Je hebt als slachtoffer geen recht van spreken, laat staan van protesteren. Als burgerlijke partij tijdens het proces mogen getuigen biedt nauwelijks soelaas omdat de getuigen hier door het Openbaar Ministerie gedrild worden en amper marge krijgen om spontane reacties te geven over het verlies van een dierbare. Dit bevordert geenszins het verwerkingsproces voor slachtoffers.

In België geldt het vrije bewijsrecht, wat betekent dat er nauwelijks regels zijn over wat je als rechter mag verstaan onder voldoende bewijs om iemand te veroordelen. In het Amerikaanse rechtssysteem gelden er strikte bewijsregels. Er wordt heel strak op toegezien dat alle elementen waarop de aanklager zich ter zitting steunt, door middel van onder meer een zeer performante informatica-infrastructuur, worden geëtaleerd en aan volle tegenspraak worden onderworpen. Dat biedt het enorme voordeel van de duidelijkheid en zorgt ervoor dat intensief wordt gewaakt over de regelmatigheid van de bewijsgaring. Het overtreden van procedurevoorschriften kent in de Verenigde Staten geen grijze zone zoals bij ons: als de regels niet gevolgd worden, wordt elk rechtsgevolg uitgesloten. Op het einde van het proces weet de jury heel precies waarmee ze wel of niet rekening mag houden.

Strafmaat

In de meeste Belgische strafzaken is er voor de rechter een ruime marge aan straffen. De Wet op de verzachtende omstandigheden laat de Belgische rechter toe om van de wettelijk vastgelegde strafmaat aanzienlijk af te wijken. Dat is een nobel en zeer sociaal principe dat het Belgische strafrechtsysteem uniek maakt. Rechtvaardigheid bereik je best door ongelijke situaties ongelijk te behandelen.

In Amerika bestaan er daarentegen strakke sentencing guidelines die nauwelijks armslag bieden om een straf op mensenmaat op te leggen. De sociale achtergrond en het gedragswetenschappelijk onderzoek (waarom pleegde die dader dergelijke feiten?) krijgen in de VS nauwelijks plaats. Bestraffing heeft hier veel weg van een straffenautomaat, terwijl het strafrecht evident nooit stukwerk mag zijn.

Tot slot ben je hier ook onder de indruk van het state lawyers-systeem dat ervoor zorgt dat er voor minvermogenden public defenders zijn die permanent optreden voor de sociaal en financieel zwakken. Zo wordt terrorist Saipov bijgestaan door maar liefst vier advocaten wier reputatie vrij stevig is. Op die manier wordt klassenjustitie vermeden en ben je als onvermogende niet overgeleverd aan een mogelijk onervaren pro-Deoadvocaat die niet kan buigen op een ruime ervaring en op een team van specialisten zoals dat wel mogelijk is voor hen die over een gevulde geldbeurs beschikken.

In een ideale wereld worden de voordelen van elk rechtssysteem gecombineerd. Zo verhoog je de kwaliteit van justitie en daar is in beide rechtssystemen hoge nood aan.