De kans dat Poetin achter de tralies belandt, bestaat. Maar er valt geen tijd te verliezen
Nu het Russische leger zich terugtrekt uit het noorden van Oekraïne, wordt de oorlogsgruwel pas echt duidelijk. Steeds meer westerse landen willen een onderzoek naar Russische oorlogsmisdaden. Maar hoe realistisch is het dat Vladimir Poetin ooit voor een rechtbank verschijnt?
Zijn er oorlogsmisdaden gepleegd in Oekraïne?
In een oorlog vallen slachtoffers. Maar dat wil niet zeggen dat een leger zomaar kan doen en laten wat het wil. “Een van de belangrijkste misdaden is het aanvallen van burgers in plaats van militairen. Hier is dat heel duidelijk het geval”, zegt juriste Chris van den Wyngaert, die jarenlang rechter was bij het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. “Over de beelden die uit Boetsja komen, valt weinig te discussiëren. Er zijn doelbewust burgerslachtoffers gemaakt. Je ziet ook dat alle westerse staatshoofden van hun juridische adviseurs te horen krijgen dat ze dit als oorlogsmisdaden mogen benoemen. Dat is toch vrij uitzonderlijk.”
Afgelopen weekend riep mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch al op tot een onderzoek naar de misdaden van het Russische leger. In een rapport heeft HRW het over verkrachtingen, standrechtelijke executies, en het vermoorden van onschuldige burgers en kinderen.
Hoe bewijs je dat?
Om het Poetin-regime of het Russische leger te kunnen vervolgen zal overtuigend moeten worden bewezen dat er daadwerkelijk oorlogsmisdaden gepleegd zijn. Beelden met gruwelijke taferelen zijn daarbij niet voldoende: je moet ook kunnen aantonen dat die betrouwbaar zijn, en dat de beelden niet door Oekraïne in scène gezet zijn om de schuld in de schoenen van Rusland te schuiven.
Het zal daarom zaak zijn om getuigenissen te verzamelen die een zo compleet mogelijk beeld vormen van de horror die zich heeft afgespeeld. In Oekraïne dient zich daarvoor een uitzonderlijke kans aan, zegt Johan Vande Lanotte, die aan de UGent aangesteld is als hoogleraar grondwettelijk recht en mensenrechten. “Meestal komen de misdaden pas heel lang na de feiten aan de oppervlakte, wat het onderzoek heel moeilijk maakt. Na de bevrijding van Boetsja zijn er getuigen die alles heel vers in het geheugen hebben. Hoe eerder je de feiten kan verifiëren, hoe beter.”
Er valt dan ook geen tijd te verliezen. Het Internationaal Strafhof in Den Haag moet meteen ter plaatse kunnen gaan, zegt Vande Lanotte. Maar dat kost geld – geld dat de instelling niet heeft. De tientallen lidstaten die aandringen op een onderzoek door het Internationaal Strafhof, moeten dan ook in de bres springen, vindt de minister van staat. “Voeg de daad bij het woord. Als ieder land pakweg een miljoen euro bijdraagt, kan het snel gaan.”
Wie vervolg je dan?
Het is niet omdat een Russisch bataljon oorlogsmisdaden heeft gepleegd, dat president Vladimir Poetin meteen naar Den Haag gesommeerd kan worden. De internationale gemeenschap zal moeten bewijzen dat de oorlogsmisdaden gepleegd zijn mét de steun of de kennis van het staatsapparaat. Verantwoordelijkheid kent vele vormen. Het onderzoek kan bijvoorbeeld aantonen dat Poetin of zijn regime weet had van de gruwel in Oekraïne, er zelf op aangestuurd heeft, of misschien moedwillig weggekeken heeft. Ook de generaals en commandanten kunnen door het Internationaal Strafhof geviseerd worden. In de regel zal de rechtbank zo hoog mogelijk in de pikorde proberen te raken.
Moet er een Oekraïne-tribunaal komen?
Het Joegoslavië-tribunaal werd speciaal in het leven geroepen om de oorlogsmisdaden te onderzoeken tijdens de burgeroorlog in het voormalige Joegoslavië. En na de Tweede Wereldoorlog moesten de processen van Neurenberg de naziverantwoordelijken berechten. Naar analogie zou er nu een speciaal Oekraïne-tribunaal opgericht kunnen worden.
Maar daar ziet Vande Lanotte weinig heil in. “Een tribunaal moet je helemaal van nul opbouwen, terwijl het Internationaal Strafhof hetzelfde kan doen als zo’n tribunaal. Het is dus beter om het ICC nu zo snel mogelijk zijn werk te laten doen.”
In principe kunnen zelfs nationale rechtbanken het werk opknappen. Dat gebeurde onder meer in Duitsland: hooggeplaatsten van het regime-Assad werden daar vervolgd voor hun misdaden in de Syrische burgeroorlog.
Zal Poetin ooit achter de tralies belanden?
Rusland erkent het ICC niet. Als het Internationaal Strafhof ooit Poetin of zijn generaals wil vervolgen, kunnen zij dat dus vrolijk negeren. Maar dat is moeilijker dan het lijkt. In de praktijk zal het hen onmogelijk gemaakt worden om nog te reizen doorheen het Westen.
“Bij het Joegoslavië-tribunaal dacht men ook dat Milosevic, Mladic en Karadzic nooit voor de rechtbank zouden verschijnen. Er is veel tijd over gegaan, maar het is uiteindelijk toch gelukt, door de druk van de internationale gemeenschap”, vertelt Van den Wyngaert.
Volgens haar is het niet ondenkbaar dat Poetin ooit van de macht verdreven wordt en door het nieuwe regime in Den Haag wordt afgeleverd. “Voor een broos nieuw regime zou het makkelijker zijn om zo van hem af te raken dan zelf het probleem te moeten oplossen.”
Vande Lanotte ziet eveneens mogelijkheden. “Het is heel realistisch dat Poetin zich ooit moet verantwoorden. Soms duurt het heel lang voor iemand berecht kan worden, maar heel vaak lukt het wel.”